Semen Petlura i Józef Piłsudski w pociągu na dworcu kolejowym w Winnicy w czasie wyprawy Kijowskiej - Kwiecień 1929 r.
Wspomniany dokument uzasadniał zajęcie północno-wschodnich terenów I Rzeczypospolitej przez WP. Planom federacji ostro sprzeciwili się Litwini, a bez nich nie można było nakłonić Łotyszy do tej idei. Postawa Białorusinów była niepewna. Polska w tym czasie prowadziła negocjacje z białą Rosją w sprawie sojuszu przeciw bolszewikom, lecz gen. Anton Denikin, dowódca Sił Zbrojnych Południa Rosji, stał na gruncie niepodzielności imperium. Tym samym nie gwarantował Polsce statusu równoprawnego partnera1. Od połowy 1919 r. były prowadzone rozmowy z Borysem Sawinkowem jako przedstawicielem demokratycznej tzw. Trzeciej Rosji2.
W latach 1917-1919 powstawały aż trzy państwa ukraińskie: Ukraińska Republika Ludowa z centrum w Kijowie i na Podolu; Zachodnioukraińska Republika Ludowa na terenie wschodniej części Galicji; Ukraińska Socjalistyczna Republika Sowiecka z centrum w Charkowie. URL toczyła wojny z bolszewicką Rosją, a na Wołyniu z Polską. ZURL toczyła zażarty konflikt zbrojny z Polską o Małopolskę Wschodnią. USRS była autonomicznym bytem państwowym w ramach federacji bolszewickiej, który praktycznie nie prowadził samodzielnej polityki zagranicznej3.
Rząd URL 1920. Symon Petlura siedzi w środku
Od lipca 1919 r. UHA walczyła przeciw bolszewikom za Zbruczem w ramach armii URL tzw. Petlurowców. Jewhen Petruszewycz, prezydent ZURL, wraz z rządem udał się na emigracje do Kamieńca Podolskiego na tereny kontrolowane przez Ukrainę naddnieprzańską.
Jednak sytuacja URL również się pogorszyła. W II połowie 1919 r. przez Ukrainę przeszły oddziały białej Armii Ochotniczej gen. Antona Denikina. Bolszewicy pod naporem wojsk białych musieli opuścić Kijów. Miasto zostało zajęte 30 sierpnia 1919 r. przez oddziały UHA działające w ramach wojsk URL. Następnego dnia strona ukraińska musiała wycofać się ze stolicy. Kijów zajęła armia Denikina, która także atakowała wojska Petlury5.
W październiku pod Orłem załamała się ofensywa białej Armii Ochotniczej na Moskwę. Nastąpił jej rozkład i szybki odwrót na południe, jednak cofająca się Armia Ochotnicza podjęła atak na Kamieniec Podolski. Terytorium zajmo-wane przez Armie URL skurczyło się do wąskiego pasa pomiędzy Wojskiem Polskim a Armią Czerwoną i białymi wojskami Denikina. W bardzo trudnej sytuacji znalazły się odziały galicyjskie, które poniosły kieski na froncie, brakowało im amunicji oraz dotknęła je epidemia tyfusu plamistego. W tych warunkach 6 listopada 1919 r., gen. Miron Tarnawski, w imieniu UHA, zawarł porozumienie z białą Armią Południa Rosji, dowodzoną przez gen. Antona Denikina. UHA jako formacja autonomiczna weszła w skład Armii Ochotniczej. Na wypełnienie tej umowy nie wyraził zgody dyktator ZURL. Prezydent Jewhen Petruszewycz zdymisjonował gen. Mirona Tarnawskiego, na jego miejsce powołał gen. Osipa Mikitke, lecz ten ostatni z powodu choroby nie objął stanowiska 6.
Kamieńcowi Podolskiemu, siedzibie władz URL, groziło zajęcie przez Armie Południa Rosji. W tych warunkach Petlura rozpuścił oddziały wojskowe mu podległe i wyjechał do Polski. Jewhen Petruszewycz i emigracyjny rząd ZURL udali się do Wiednia. 16 listopada 1919 r. 18 DP WP dowodzona przez gen. Franciszka Krajewskiego zajęła Kamieniec Podolski, aby uchronić resztki terytorium URL przed okupacją przez Armie Południa Rosji dowodzoną przez gen. Antona Denikina. Działania polskiej strony również ocaliły żołnierzy wojsk Petlury, którzy znaleźli azyl w Polsce7.
Armia Czerwona 16 grudnia 1919 r. ponownie zajęła Kijów. Szybkie sukcesy wojsk bolszewickich i wycofanie się armii gen. Antona Denikina na południe Ukrainy, postawiły oddziały galicyjskie w trudnej sytuacji. Do UHA zaczęli docierać bolszewiccy agitatorzy działający w imieniu Ukrainy sowieckiej. W oddziałach całkowicie rozprężyła się dyscyplina, powstały komitety rewolucyjne, tzw. rewkomy. Na przełomie stycznia i lutego 1920 r. żołnierze galicyjscy po raz kolejny zmienili front. Zrewoltowani Galicjanie wydali bolszewikom gen. Osipa Mikitke, który został przez nich później zamordowany. Gen. Miron Tarnawski zdołał zbiec przed własnymi żołnierzami, dzięki czemu uratował życie. Dyktator ZURL utracił swoje siły zbrojne. Pomimo to polityka Jewhena Petruszewicza dalej była skierowana na konfrontację zbrojną z RP i budowę niezależnego państwa ukraińskiego w Galicji Wschodniej.
Na przełomie 1919 i 1920 r. bolszewicy przygotowywali się do marszu na zachód i rozprawy z Polską. Wiosną 1920 r. powstała Komunistyczna Partia Galicji Wschodniej i Bukowiny. Z byłych żołnierzy UHA utworzono Czerwoną Ukraińską Armie Galicyjską, która składała się z trzech brygad. Proces komunizacji jej szeregów przebiegał jednak dość wolno i opornie, np. księża kapelani greckokatoliccy pozostali w oddziałach jako oficerowie oświatowi. Brygady CzUAG włączono do różnych jednostek bolszewickich 8.
W tych warunkach rozpoczęły się polsko-ukraińskie rozmowy. 2 grudnia 1919 r. delegacja URL w Warszawie pod przewodnictwem Andrija Liwickiego zawarła porozumienie o granicy z Polską, które 7 grudnia 1919 r. zaaprobował Petlura. Rząd polski uznał w niej istnienie URL i zrezygnował z granicy Polski z 1772 r. Rząd URL uznał linię graniczną polsko-ukraińską na Zbruczu, dalej przecinającą Wołyń na wschód od Zdołbunowa i następnie biegnącą na północ do linii Prypeci. Oznaczało to zrzeczenie się przez Ukrainę terenów leżących na zachód od tej linii. Władze ZURL na emigracji były przeciwne sojuszowi Symona Petlury z Polską. Porozumieniu z Polską sprzeciwiali się również galicyjscy Ukraińcy. 21 kwietnia 1920 r. Petlura zawarł układ sojuszniczy z II RP, w którym polska strona zobowiązała się pomóc w wyzwoleniu Ukrainy spod okupacji bolszewickiej. Przeciw sojuszowi polsko-ukraiń-skiemu ostro zaprotestowali politycy narodowej demokracji. Porozumienie z Ukrainą komplikowało stosunki z Francją, której polityka była ukierun-kowana na odbudowie białej Rosji 9.
Oceniając zawarte porozumienie z polskiej strony trzeba zauważyć, że Józef Piłsudski zgodził się na daleko idące ustępstwa. Należy wątpić, że uda-łoby mu się przekonać zaplecze polityczne i większość narodu polskiego do oddania choćby kawałka Małopolski Wschodniej z takim trudem obronionej. Porozumienie II RP i URL nastąpiło zaledwie w niecałe pół roku po ujawnieniu zbrodni wojennych, których dokonali galicyjscy Ukraińcy. Zatem do-browolne pozostawienie zwartych skupisk polskiej ludności na tym terenie w granicach państwa ukraińskiego nie było możliwe. Terytorialne ustępstwa na Wołyniu również nie wchodziły w grę. Narodowa demokracja żądała zaś dla Polski przesunięcia granicy jeszcze bardziej na wschód i polonizacji miejscowej ludności.
Symon Petlura na początku 1920 r. właściwie nie dysponował wojskiem. Dopiero 8 lutego 1920 r. rozpoczęto formowanie w Brześciu nad Bugiem 6 Dywizji Strzelców i 6 Brygady Zapasowej. Następnie 12 lutego 1920 r. w Kamieńcu Podolskim powstała 4 Brygada Strzelców i 2 Brygada Zapasowa, z których utworzono 2 Dywizję Strzelców pod dowództwem płk. Ołeksandra Udowiczenki. Jednostka pod koniec kwietnia 1920 r. liczyła 317 oficerów, 1462 szeregowych, 497 koni, 4 działa i 29 cekaemów. Formowanie jednostek ukraińskich nastąpiło tylko dzięki wydatniej po-mocy polskiej strony. Znamienny był fakt, że ich (w istocie) odtwarzanie zapocząt-kowano od 6 Dywizji Strzelców, co zapewne miało sugerować wywiadowi sowieckiemu istnienie pięciu pozostałych. Strona polska wbrew faktom chciała przedstawić Ukraińców jako realnego sojusznika. W momencie rozpoczęcia ofensywy kijowskiej siły Petlury były podzielone na 2 dywizje i liczyły za-ledwie 556 oficerów oraz 3348 szeregowych10. Dla porównania Wojsko Polskie w tym czasie liczyło blisko 700 tyś. żołnierzy, zaopatrzonych w artylerie, broń pancerną, lotnictwo, marynarkę rzeczną na Prypeci i nowoczesny wywiad radiowy11.
W tym miejscu nasuwa się pytanie - na co liczył Piłsudski forsując sojusz wbrew stanowisku posłów narodowej demokracji i alianckiej Francji? Jako wódz naczelny posiadał informacje wywiadowcze o stanie nastrojów społeczeństwa na Ukrainie i armii URL. Czy rzeczywiście wierzył, że na Ukrainie wybuchną powstania, a jej armie uda się w ciągu miesiąca lub dwóch powiększyć ze stanu 3904 żołnierzy do co najmniej 100 tyś. (podstawowe szkolenie wojskowe w tym czasie trwało sześć tygodni)? Jako wybitny strateg wiedział, że posiadając nawet milionową armie nie będzie w stanie zająć terenów na wschód i południe od Kijowa. Czy celem głównym była budowa sojuszniczej Ukrainy jako państwa, które oddzieli Polskę od Rosji?
Józef Piłsudski był wielbicielem Napoleona I Bonaparte, którego w owych czasach uznawano za najwybitniejszego z wodzów w historii. Napoleon zazwyczaj rozstrzygał losy kampanii jedną lub dwiema zwycięskimi bitwami. Józef Piłsudski planował stoczyć wielką zwycięską bitwę z bolszewikami, a następnie podyktować im warunki pokoju. Problem był w tym, że bolszewicy uchylali się od stoczenia decydującego starcia i wciągali przeciwnika w głąb własnego terytorium. Dzięki tej taktyce pokonali białe armie m.in. gen. Antona Denikina i admirała Aleksandra Kołczaka. Wzorem dla sowieckich dowódców były zwycięstwa Rosjan nad armią szwedzką Karola XII i Wielką Armią Napoleona I. Bolszewicy zwyciężali w wojnie z białymi i rośli w siłę. Józef Piłsudski nie wierzył w szczerość ich pokojowych intencji. Czas naglił, Polska chcąc uzyskać korzystne warunki pokojowe musiała zakończyć wojnę przed zimą 1920 r. Naczelny Wódz uznawał, że groźba zajęcia Kijowa i budowa państwa ukraińskiego skłoni bolszewików do przyjęcia generalnej bitwy.
Józef Piłsudski 15 grudnia 1919 r. wypowiedział następujące słowa, które zanotował płk Bogusław Miedziński: Z Moskwy nie zrobi się Katolików jak chciał Zygmunt III. Nie przez Moskwę droga [...] Czuły ich punkt to Kijów-Ukraina. Bez Ukrainy Rosja będzie zagrożona głodem, groźby niepodległej Ukrainy nie będą bolszewicy mogli zaryzykować. Będą musieli pójść na walną rozprawę. I pójdą bez wahania12. Prawdopodobnie po zwycięstwie Naczelnik Państwa planował budowę buforowego państwa ukraińskiego. Józef Piłsudski osobiście dowodził rozpoczętą 25 kwietnia 1920 r. ofensywą na Kijów. W ataku wspólnie wzięły udział oddziały polskie i ukraińskie. Bezpośrednio na głównym kijowskim kierunku atakowała ukraińska 6 Dywizja Strzelców w składzie 2 Armii. Na południowym odcinku frontu ukraińska 2 Dywizja Strzelców działała w składzie 6 Armii. Jednak wojska bolszewickie unikając bitwy wycofały się na wschód13.
Po rozpoczęciu ofensywy kijowskiej większość żołnierzy Czerwonej Ukraińskiej Armii Galicyjskiej całymi oddziałami przechodziła na stron? Symona Petlury. Cześć Galicjan została rozbrojona i internowana. Żołnierzy szybko zwolniono, natomiast oficerów i większość podoficerów skierowano do obozu jenieckiego w Tucholi. Pozostałych uciekinierów wcielono do armii URL i skierowano na front. Dezercja większości CzUAG miała fatalne skutki dla części żołnierzy pozostających na tyłach frontu. Zostali aresztowani i zginęli w sowieckich aresztach oraz obozach. Pomimo sowieckiego terroru niektórzy galicjanie zrobili kariery w Armii Czerwonej, np. późniejszy gen. Ostap Steca, który po 1944 r. tworzył WP kontrolowane przez ZSRS 14.
Józef Piłsudski po zajęciu Żytomierza wstrzymał ofensywę, aby bolszewicy zdołali się skonwertować. Do walnej bitwy nie doszło. Armia Czerwona opuściła Kijów. Polska piechota przewożona na samochodach ciężarowych nie była w stanie zmusić przeciwnika do przyjęcia walki. 7 maja WP wkroczyło do Kijowa. Później do stolicy przybyły oddziały ukraińskie płk. Marko Bezruczki z 6 Dywizji Strzelców. Następnie w mieście pojawiły się władze URL15. Zirytowany fiaskiem swojego planu Józef Piłsudski napisał 6 maja 1920 r. do gen. Kazimierza Sosnkowskiego: Te bestie zamiast bronić Kijowa uciekają stąd; również uciekają i wycofują się z południa. Wszędzie na Ukrainie wybuchają powstania przeciwko bolszewikom. Po zajęciu Kijowa „zatrzymuję front”. Na Odessę mogą iść Ukraińcy sami. Dalej na wschód Ukrainy WP nie mogło iść, aby nie narazić się na klęskę16
Zajęcie Kijowa zahamowało falę krytyki polityki Józefa Piłsudskiego w kwestii ukraińskiej. Ucichła nawet endecja. Polskie społeczeństwo krótko radowało się zwycięstwem odrodzonej armii. Bolszewicy w maju podjęli działania, na północy frontu, jednak ich atak powstrzymało WP.
Semen Petlura I Edward Śmigły-Rydz na dworcu w Kijowie. 1920 r. Fot. PAP/CAF/REPRODUKCJA
Parada Zwycięstwa Wojska Polskiego - Kijów, 9 maja 1920
Dywizja Kijowska, składająca się z:
1. Brygady Piechoty (3 kurynie po 200 bagnetów), łącznie około 600 ba gnetów;
2. Brygady Piechoty (3 kurynie po 100 bagnetów), łącznie około 300 ba gnetów;
Dwóch pułków jazdy (każdy po 4 sotnie — sotnia przeciętnie 50-60 sza-bel), 4 km i l działo, łącznie 400-480 szabel;
Dywizjonu artylerii (6 dział, w tym 4 sprawne).
Dywizja Wołyńska, składająca się z:
1. Brygady Piechoty (3 kurynie po 100 bagnetów), łącznie około 300 ba gnetów;
2. Brygady Piechoty (2 kurynie po 120 bagnetów), łącznie około 240 ba gnetów;
Dwóch pułków jazdy (każdy po 4 sotnie — sotnia około 50—60 szabel), 4 km i l działo;
Dywizjonu artylerii - 4 działa.
Dywizja Zaporoska, składająca się z:
1. Brygady Piechoty (3 kurynie po 100 bagnetów), łącznie około 300 ba gnetów;
2. Brygady Piechoty (2 kurynie po 120 bagnetów), łącznie około 240 ba gnetów;
Dwóch pułków jazdy (każdy po 4 sotnie w liczbie 50-60 szabli), 4 km i 2 działa;
Dywizjonu artylerii — 4 działa. 2
Dywizja Strzelców składająca się z:
3. Brygady Piechoty-100 oficerów, około 900 bagnetów, 17 szabli, 25 km; 4.
Brygady Piechoty-106 oficerów, około 900 bagnetów, 18 szabli i 26 km;
Dwa pułki jazdy (każdy po 4 sotnie liczące po 40-50 szabli), 4 km i l działo.
Brygada Galicyjska, składająca się z:
1. Brygady Piechoty (3 kurynie po 120 bagnetów) łącznie około 360 bagnetów;
Pułku jazdy (4 sotnie po 50-60 szabel), 4 km i l działo.
Kuryń techniczny liczący około 500 bagnetów17. W powyższym zestawieniu nie ujęto 6 Dywizji Strzelców, która wówczas wchodziła w skład 2 Armii.
Z podanych powyżej czterech i pół dywizji utworzono Armie Ukraińską jako związek operacyjny, dowodzony przez gen. Michaiła Omelianowicza-Pawlenke. Jednostce powierzono odcinek frontu o długości 30 km od Jampola do Mjaskiw. Razem stan bojowy armii gen. Michaiła Omelianowicza-Pawlenki liczył około 6700 żołnierzy. Siła jednostki była porównywalna do jednej ówczesnej dywizji WP. Historyk Lech Wyszczelski przypuszcza, że w Armii gen. Michaiła Omelianowicza-Pawlenki było około 4700 piechurów i 2000 kawalerzystów18. Należy domniemywać, że jednostki ukraińskie na froncie, to jest 6 Dywizja Strzelców i Armia Ukraińska gen. Michaiła Omelia-nowicza-Pawlenki, w szczytowym okresie (1920 r.) w sumie nie przekroczyły stanu bojowego 9 tyś. żołnierzy.
Nieco inne szacunki przedstawił historyk ukraiński Borys Doroszenko--Towmaćkyj. Według niego siły wojskowe URL w 1920 r. liczyły 20 tyś. żoł-nierzy, z tego 1600 konnych. Wojsko ukraińskie posiadało 37 armat. Siły te były podzielone na 6 dywizji piechoty i jedną jazdy19. Należy dodać, że zapewne Borys Doroszenko-Towmaćkyj podał stany żywieniowe. Z przedstawionych powyżej danych niezbicie wynika, że Ukraina Petlury w 1920 r. nie była partnerem, który mógł wnieść istotny wkład w walce z bolszewikami.
Pod koniec maja 1920 r. na Ukrainę przybyła l Armia Konna (Konarmia) dowodzona przez Siemiona Budionnego. Była to wielka jednostka kawale-ryjska bardzo szybko przemieszczająca się. Konarmia walczyła na sposób tatarski: bez taborów, dowozu zaopatrzenia, łupiąc ludność cywilną terenów, przez które przechodziła. W wojnie domowej prowadzonej na olbrzymich przestrzeniach Rosji Budionny odniósł szereg zwycięstw nad białymi. Żołnierze Konarmii wykazywali duże okrucieństwo. Armia Konna 5 czerwca przełamała front pod Samhorodkiem. Następnie wojska Budionnego znalazły się bardzo szybko na tyłach polskiej armii. Konarmia niszczyła garnizony w punktach etapowych i uniemożliwiała dowóz zaopatrzenia dla frontowych jednostek. W nocy z 10 na 11 czerwca WP opuściło Kijów. Odwrót przebiegał w bardzo trudnych warunkach, Armia Czerwona była z przodu i z tyłu.
Na północy Michaił Tuchaczewski 5 lipca 1920 r. rozpoczął kolejną ofensywę. Jego wojska w sześć tygodni doszły na przedpola Warszawy. Szybki odwrót, który nastąpił bezpośrednio po tzw. wyprawie kijowskiej spowodował nową falę krytyki polityki wschodniej Piłsudskiego, którego obwiniano nawet o sprowokowanie najazdu bolszewików20.
Całość Armii URL dowodzona przez gen. Mychajło Omelianowicza--Pawlenke w połowie sierpnia 1920 r. broniła pozycji od Halicza do granicy rumuńskiej. 19 sierpnia 6 Siczowa Dywizja Strzelców została skierowana do ochrony Zamościa, ważnego punktu strategicznego. Wspomniana jednostka pod dowództwem płk. Marko Bezruczki wspólnie z WP obroniła miasto przed atakami Konarmii21.
Pomimo tego polskie obawy co do lojalności Ukraińców okazały się uzasadnione. W czasie trwania Bitwy Warszawskiej w dniach 25 i 26 sierpnia ok. 1700 żołnierzy ukraińskich z południowego odcinka frontu zdezerterowało 1 uciekło do pobliskiej Czechosłowacji. Większość uciekinierów stanowili Galicjanie22. Na szczęście ucieczka wojsk ukraińskich nie spowodowała poważnego zagrożenia dla skrzydła WP. Teren oddany do obrony przez wojska ukraińskie był górzysty i nie nadawał się do przemarszu większych oddziałów wojskowych ze wschodu na zachód.
Odwrót WP zakończył się na linii Wisły i Dniestru. Zwycięstwa pod War-szawą i nad Niemnem doprowadziły do wyparcia przeciwnika daleko na wschód23. Piłsudski stoczył dwie decydujące bitwy. Wyczerpana wieloletnimi wojnami Polska musiała jednak 12 października 1920 r. podpisać zawieszenie broni z Rosją bolszewicką. Ukrainy nie udało się uwolnić od komunistów.
Jesienią 1920 r. armia ukraińska samodzielnie próbowała kontynuować wojnę z bolszewikami, jednak wojska URL zostały wyparte za linię demarkacyjną. Żołnierzy ukraińskich internowano w Polsce. Internowanie było formą azylu i pomocy państwa polskiego dla sojuszników. W obozach panowały jednak fatalne warunki sanitarne, co spowodowało rozprzestrzenianie się chorób epidemicznych. Zimą z 1920 r. na 1921 r. w ich wyniku zmarło wielu żołnierzy (należy przypomnieć, że po I wojnie światowej epidemie w Europie uśmiercały miliony ludzi). Traktat ryski, zawarty 18 marca 1921 r. potwierdzał uznanie Ukraińskiej Socjalistycznej Republiki Sowieckiej jako państwa ukraińskiego, automatycznie anulowano wcześniejsze umowy sojusznicze z URL24.
Pilsudczycy skrycie przez Oddział II Sztabu Generalnego WP wspierali ukraińskie dążenia niepodległościowe za Zbruczem. Większą akcje z polskim wywiadem zorganizował ukraiński gen. Jurko Tiutiunnyk. W październiku i listopadzie 1921 r. żołnierze URL z terenu Polski i Rumunii dokonali trzech większych wypadów na terytorium USRS. Plan maksymalny przewidywał wkroczenie ok. 1500 żołnierzy, wybuch powstania, opanowanie północnej części Prawobrzeżej Ukrainy i wznowienie wojny ukraińsko-bolszewickiej. W razie poniesienia fiaska przewidywano wykonanie rajdów o charakterze propagandowym. Akcja, nazwana w historiografii ukraińskiej II pochodem zimowym, nie powiodła się, bolszewicy rozstrzelali wielu schwytanych Ukraińców. Sprawa „powstania ukraińskiego" odbiła się szerokim echem, obawiano się rosyjskiej reakcji po złamaniu postanowień traktatu ryskiego. W czasie posiedzenia rządu premiera Antoniego Ponikowskiego 2 listopada zgłoszono propozycję rozwiązania Oddziału II. Gen. Władysław Sikorski, szef SG WP, wydał rozkaz nakazujący przeciwdziałanie próbom przechodzenia granicy przez zbrojne ukraińskie grupy25.
Po odejściu Józefa Piłsudskiego z czynnej polityki ustało również wsparcie II RP dla emigrantów ukraińskich. Petlura pod koniec 1923 r. zmuszony był opuścić Polskę. Następnie przebywał kolejno w Budapeszcie, Wiedniu, Genewie i Paryżu. Petlura został zastrzelony 25 maja 1926 r. w Paryżu przez agenta sowieckiego Szlomę Szwartzbarda, zaledwie dwanaście dni po przewrocie majowym. Należy domniemywać, że istniał związek zamachu na Symona Petłurę z przejęciem władzy w Polsce przez Piłsudskiego, a sowieci obawiali się kontynuowania sojuszu polsko-ukraińskiego.
Kolejnym przewodniczącym Dyrektoriatu, czyli prezydentem URL na emigracji, został Andrij Liwicki, który mieszkał do 1939 r. w Warszawie i był chroniony przez polską policję. Rząd URL był wspierany finansowo przez wywiad RP. Powyższe działania prowadzono w ramach prometeizmu, ruchu politycznego i intelektualnego w Europie w okresie międzywojennym, skierowanego przeciwko Związkowi Socjalistycznych Republik Sowieckich w celu doprowadzenia do przemian niepodległościowych wewnątrz tego państwa, których miały dokonać narody ujarzmione. W przypadku wojny polsko-sowieckiej dowództwo WP planowało zmobilizować emigrantów ukraińskich zamieszkałych w Polsce26. Należy dodać, że w okresie miedzy wojennym w polityce wewnętrznej IIRP dużym problemem była działalność terrorystyczna nacjonalistów ukraińskich i próby oderwania od Polski jej prowincji Małopolski Wschodniej.
Legenda sojuszu Piłsudski-Petlura z 1920 r. znacznie przerosła jego rzeczywisty wymiar taktyczny. Pojawiły się opinie podawane również przez zawodowych historyków o jego rzekomym wymiarze strategicznym, przy tym Polska i Ukraina działając wspólnie były zdolne w sposób trwały zatrzymać imperialistyczne działania bolszewickiej Rosji. Sojusz Piłsudski-Petlura był też fundamentem polityki historycznej w kwestii Ukrainy, który po części zastąpił pamięć o ludobójstwie dokonanym na Polakach przez nacjonalistów ukraińskich w latach 1939-1947.
Biała legenda sojuszu Piłsudski-Petlura wyparła nawet informacje o biernej, ale wrogiej postawie społeczeństwa ukraińskiego wobec żołnierzy WP w czasie wyprawy kijowskiej, co podkreślali uczestnicy walk na Ukrainie. Ich wspomnienia przekazywane w ustnej formie krążą do chwili obecnej. 14 grudnia 2018 r. w Przemyślu wygłosiłem referat na temat sojuszu Piłsudski--Petlura. W przerwie podeszła do mnie słuchaczka, która powiedziała, że jej dziadek był z Piłsudskim jako żołnierz w Kijowie. Zainteresowany zapytałem, czy ma jakieś wspomnienia dotyczące tej kampanii. Kobieta odpowiedziała, że dziadek opowiadał tylko jedną anegdotę: Jak wracali z Kijowa to we wioskach ukraińskie kobiety wychodziły przed domy. Na widok oddziałów WP Ukrainki odwracały się, zadzierały spódnice i wypinały nagie pośladki. W owych czasach gest ten był szeroko znanym i stosowanym przejawem okazywania pogardy. Niech ta opowieść posłuży za puentę spojrzenia ówczesnego społeczeństwa ukraińskiego na sojusz Piłsudski-Petlura.
Autor - Dr. Artur Brożyniak - IPN Rzeszów
Źródła:
POLSKIE: TOWARZYSTWO HISTORYCZNE ODDZIAŁ W PRZEMYŚLU
PRZEMYSKIE - ZAPISKI HISTORYCZNE Studia i materiały poświęcone historii Polski Południowo- Wschodniej TOM XXII: 2018
PRZEMYŚL 2019 r.
1 A. Nowak, Polska i trzy Rosje. Studium polityki wschodniej Józefa Piłsudskiego (do kwietnia 1920 roku), Kraków 2001, s. 326-332; Odezwa do mieszkańców byłego Wielkiego Księstwa Litewskiego, 22 IV 1919 r., [w:] Józef Piłsudski. Pisma zbiorowe. Wydanie prac dotychczas drukiem ogłoszonych, t. 5, pod red. K. Świtalskiego, Warszawa 1937, s. 75-76.
2 A. Nowak, Polska i trzy Rosje..., s. 458-501.
3 W. Serczyk, Historia Ukrainy, Wrocław-Warszawa-Kraków 1990, s. 344 i nn.
4 Szerzej zobacz: Kościół rzymskokatolicki i Polacy w Małopolsce Wschodniej podczas wojny ukraińsko-polskiej 1918-1919, pod red. J. Wólczańskiego, t. 1-2, Lwów-Kraków 2012; A. Brożyniak, Zapomniane zbrodnie Ukraińskiej Halickiej Armii, „Przemyskie Zapiski Histo- ryczne. Studia i materiały poświęcone historii Polski Południowo-Wschodniej”, t. 21, 2017, s. 113-122; F. Rzemieniuk, Unici polscy 1596-1946, Siedlce 1998, s. 194-195; J. Zamorski, Mowa sejmowa nr 7. O okrucieństwach hajdamackich, Warszawa b.d.w., s. 1-6.
5 I Krypjakewycz, B. Hnatewycz i in., Istoija Ukrajinśkoho wijśka, t. 2, Kyjiw 1995, s. 308-309.
6 M. Klimecki, Czortków 1919, Warszawa 2000, s. 173-174.
7 B. Urbankowski, Józef Piłsudski marzyciel i strateg, t. 2, Warszawa 1997, s. 195-197; B. Doroszenko-Towmaćkyj, Symon Petlura. Żyttia i dijałanist, Kyjiw 2005, s. 463.
8 M. Klimecki, Czortków 1919..., s. 175-178.
9 B. Urbankowski, Józef Piłsudski..., s. 197; M. Klimecki, Czortków 1919..., s. 185-187; A. Garlicki, Józef Piłsudski 1867-1935, Warszawa 1990, s. 225.
10 L. Wyszczelski, Wyprawa kijowska Pihudskiego 1920, Warszawa 2014, s. 71.
11. M. Kukieł, Dzieje Polski porozbiorowe (1795-1921), Londyn 1993, s. 623; G. Nowik, Zanim złamano „Enigmę”... Polski radiowywiad podczas wojny z bolszewicką Rosją 1918-1920, Warszawa 2004, s. 197 i nn.
12 J. Piłsudski, Myśli i poglądy, Gdańsk 1990, s. 35.
13 L. Wyszczelski, Wyprawa kijowska..., s. 127 i nn.; A. Garlicki, Józef Piłsudski..., s. 225-226.
14 M. Kilmecki, Czortków 1919...,s.l75-178; Akcja „Wisła” 1947. Dokumenty i materiały, oprać. E. Misiło, Warszawa 2012, s. 1140 i nn.
15 A. Garlicki, Józef Piłsudski…, s. 225-226.
16 J. Piłsudski, Myśli..., s. 39.
17 L. Wyszczelski, Wyprawa kijowska..., s. 147-148.
18 L. Wyszczelski, Wyprawa kijowska..., s. 147-149.
19 B. Doroszenko-Towmaćkyj, Symon Petlura..., s. 493-494.
20 L. Wyszczelski, Wyprawa kijowska..., s. 180 i nn.; M. Tuchaczewski, Pochodzą Wisłę [w:] Józef Piłsudski. Pisma zbiorowe. Wydanie prac dotychczas drukiem ogłoszonych, t. 7, pod red. J. Moszczyńskiego, Warszawa 1937, s. 186-206.
21 Rozkaz do wojsk armii czynnej URL nr L. 01151, 18 VIII 1920, [w:] Bitwa Lwowska 25 VII-18 X 1920. Dokumenty operacyjne, część II (6-20 VIII), pod red. M. Tarczyńskiego i in., Warszawa 2004, s. 557-560; Meldunek sytuacyjny południowy nr 24108/III, 18 VIII 1920, [w:] Bitwa Lwowska..., s. 568; B. Doroszenko-Towmaćkyj, Symon Petlura..., s. 503-506.
22 M. Klimecki, Czortków 1919..., s. 173-197; W. A. Serczyk, Historia Ukrainy, s. 373-377.
23 J. Piłsudski, Rok 1920 [w:] Józef Piłsudski. Pisma..., t. 7, s. 126 i nn.
24 W. A. Serczyk, Historia Ukrainy..., s. 272-273; M. Kukieł, Dzieje Polski porozbiorowe (1795-1921), Londyn 1993, s. 641.
25 B. Urbankowski, Józef Piłsudski..., s. 199-200; B. Doroszenko-Towmaćkyj, Symon Petlura..., s. 540-541; K. Świtalski, Diariusz 1919-1935, pod red. A. Garlickiego, R. Świętka, Warszawa 1992, s. 104.
26 B. Doroszenko-Towmaćkyj, Symon Petlura..., s. 550-582; T. Snyder, Tajna wojna. Henryk Józewski i polsko-sowiecka rozgrywka o Ukrainę, Kraków 2008, s. 70-93.
Dziękuję za rys historyczny
OdpowiedzUsuń